تأثیر کاهش منابع آب زیرزمینی روی درآمد و الگوی کشت (مطالعه موردی: استان آذربایجان شرقی)

ایران یکی از کشورهایی است که در مناطق خشک جهان قرار داشته و آب یکی از مهم ترین عوامل محدودکننده در توسعه کشاورزی و اقتصادی آن به شمار می¬رود. کاهش سفره های آب زیرزمینی و برداشت بی رویه آن باعث گردیده در آینده ای نزدیک آبی برای برداشت بیشتر وجود نداشته باشد. با توجه به اینکه اثرات تخلیه منابع آب زیرزمینی در طول زمان انباشته می¬شود، زمان به عنوان یک متغیر اساسی در حل مسائل بهینه¬سازی برای چنین منابعی مطرح است و استفاده از مدل¬های پویا را برای چنین مواردی ضروری می¬نماید، بر همین اساس در این مطالعه سعی شده است با تبیین یک مدل برنامه ریزی پویا تأثیر افت منابع آب زیرزمینی بر روی درآمد ناخالص کشاورزان و الگوی کشت محصولات عمده در محدوده حوزه آبریز ارومیه در استان آذربایجان¬شرقی (مناطق عجب-شیر، آذرشهر و مراغه-بناب) بررسی گردد. دوره برنامه¬ریزی در این مطالعه 10 ساله در نظر گرفته شده است. برای رسیدن به اهداف مورد نظر در این تحقیق با طراحی 4 سناریوی اصلی که هر کدام از آن¬ها به چند سناریوی فرعی تفکیک شدند ، تأثیر تغییرات اقلیمی، تغییر قیمت آب، سهمیه¬بندی برداشت آب از منابع زیرزمینی و سیاست همزمان تغییر قیمت و مقدار آب بر مصرف آب، الگوی کشت و درآمد کشاورزان در مناطق مورد مطالعه بررسی و تحلیل شد. نتایج اعمال سناریوهای اقلیمی نشان داد که مقدار آب استخراج شده از منابع زیرزمینی برای هر سه منطقه در سال معمولی کاهش یافته که به ترتیب منجر به کاهش 4/5 درصد، 9/1 درصد و افزایش 3/8 درصدی درآمد سالانه کشاورزان در مناطق عجب¬شیر، آذرشهر و مراغه-بناب می¬شود. در شرایط خشک¬سالی¬ برای جلوگیری از کاهش بیش از حد حجم آبخوان، مقدار آب بهره¬برداری شده باید کاهش پیدا کند. نتایج اعمال سناریوهای تغییرات قیمت آب زیرزمینی نشان داد که افزایش قیمت آب منجر به کاهش برداشت آب و بهبود حجم آب آبخوان می¬شود، در این سیاست همراه با کاهش مصرف آب، درآمد سالانه کشاورزان منطقه عجب¬شیر، آذرشهر و مراغه-بناب به ترتیب حدود 47، 41 و 31 درصد کاهش پیدا می¬کند. نتایج اعمال سناریوهای سهمیه¬بندی حاکی از آن است که محدودیت میزان برداشت آب برای مناطق عجب¬شیر، آذرشهر و مراغه-بناب به ترتیب منجر به کاهش 5/37 درصد، 24 درصد و 2/20 درصدی درآمد کشاورزان نسبت به وضعیت موجود می¬شود. نتایج اعمال همزمان سیاست¬های افزایش قیمت آب و کاهش سهمیه نشان داد که ذخیره آبخوان افزایش زیادی داشته اما در عوض درآمد کشاورزان کاهش می¬یابد. در منطقه عجب¬شیر کاهش درآمد نسبت به دو منطقه آذرشهر و مراغه-بناب بیشتر می¬باشد. نتایج تغییرات الگوی کشت نیز نشان داد که با بهبود شرایط اقلیمی مقدار آب مصرفی افزایش پیدا کرده و الگوی کشت از محصولات با نیاز آبی پایین به سمت محصولات با نیاز آبی بالا متمایل شده که این امر باعث افزایش درآمد زارعین می¬شود. همچنین نتایج حاکی از آن است که برای اکثر سناریوهایی که با کاهش برداشت آب همراه بودند، الگوی کشت از محصولات پیاز، گوجه و سیب¬زمینی (محصولات با نیاز آبی بالا) به سمت محصولات نخود، جو و گندم (محصولات با نیاز آبی پایین) تغییر پیدا کرده و این تغییر الگوی کشت منجر به کاهش درآمد کشاورزان می¬شود. در این راستا از جمله اقداماتی که جهت افزایش درآمد کشاورزان می¬توان انجام داد تعدیل متناسب قیمت محصولات همراه با تغییر قیمت آب می¬باشد. همچنین می¬توان با بهره¬گیری از تکنولوژی¬های آب¬اندوز و افزایش راندمان مصرف آب در حفظ منابع آبی اقدامات مفیدی انجام داد.